We horen het al eeuwen: er zit een dunne scheidslijn tussen genialiteit en gekte. Of je het nu ziet in oude literatuur of in de nieuwste films, het idee dat creativiteit en gekte hand in hand gaan is overal terug te vinden. Maar met alle nieuwe ontdekkingen over hoe ons brein werkt, komen we steeds dichterbij het begrijpen van wat er echt gaande is. Wetenschappers doen onderzoek naar de mogelijke connectie tussen een creatieve geest en mentale problemen en wat blijkt? Er lijkt wel degelijk een link te zijn, al is het niet zo simpel als “creatief zijn betekent dat je ook gek bent.” Niet alle creatieve mensen hebben last van mentale problemen en niet iedereen met mentale problemen is een kunstenaar. Maar bij sommige mensen zie je dat beide werelden samenkomen.
Veel mensen denken dat creatief zijn automatisch betekent dat je superintelligent bent. Dat lijkt logisch, toch? Creatieve genieën zoals Einstein of Leonardo da Vinci hadden vast allemaal een sky-high IQ. Verrassend genoeg blijkt uit studies dat er helemaal geen direct verband is tussen creativiteit en intelligentie. Dus je hoeft geen briljante bolleboos te zijn om iets vernieuwends te bedenken. Wat creatieve geesten juist zo bijzonder maakt, is dat ze op een totaal andere manier denken dan de meeste van ons. Ze durven out-of-the-box te denken, maken combinaties van ideeën die voor anderen niet voor de hand liggen en ze zijn bereid om risico’s te nemen. Het is een beetje alsof ze de wereld vanuit een andere hoek zien. Sommige mensen zien dingen die anderen niet zien en die hebben het dan bij het juiste eind. Die noemen we genieën. Maar anderen zien ook dingen die de meeste mensen niet zien. Die noemen we gek.
Dit idee van de ‘gekke genie’ is niets nieuws. Het gaat helemaal terug naar het oude Griekenland. Aristoteles merkte al op dat de meest prominente figuren in de politiek, kunst en literatuur vaak melancholisch waren. Sindsdien hebben we talloze voorbeelden gezien van briljante mensen die ook worstelden met mentale problemen. Denk maar aan grote namen als Vincent van Gogh, Edvard Munch en Jackson Pollock. Zij creëerden meesterwerken terwijl ze tegelijk worstelden met ernstige mentale ziektes. Hetzelfde geldt voor schrijvers zoals Virginia Woolf, F. Scott Fitzgerald en Edgar Allan Poe, die allemaal hun demonen hadden. Zelfs sommige van de slimste wetenschappers in de geschiedenis, zoals Isaac Newton, hadden te maken met mentale problemen. Newton, bijvoorbeeld, kreeg te maken met psychoses en was, zoals we nu zouden zeggen, behoorlijk paranoïde. Dit alles maakt duidelijk dat het beeld van de ‘gekke genie’ diepgeworteld is in onze cultuur.
Wat zo fascinerend is aan creatieve geesten, is dat ze iets onvoorspelbaars hebben. Je weet nooit of ze iets geweldigs gaan creëren, zoals een revolutionaire uitvinding, of dat ze iets destructiefs zullen doen, zoals een moderne versie van Frankenstein. Het zijn vaak complexe figuren die we bewonderen, maar waar we ook een beetje bang voor zijn. Want eerlijk is eerlijk, je weet nooit precies wat je van ze kunt verwachten.
De afgelopen jaren zijn er steeds meer onderzoeken gedaan naar de connectie tussen creativiteit en mentale problemen. Neurowetenschappers hebben ontdekt dat mensen met stoornissen zoals depressie, bipolaire stoornissen en schizofrenie vaak ongebruikelijke activiteit hebben in het voorste deel van hun hersenen, de zogenaamde prefrontale cortex. Dit deel van de hersenen is betrokken bij creatief denken en besluitvorming. Bij mensen met deze stoornissen is dit gebied soms hyperactief, wat kan leiden tot ongebruikelijke, maar briljante associaties tussen ideeën die normaal gesproken niet met elkaar in verband worden gebracht. Vooral mensen met een bipolaire stoornis kunnen hierdoor momenten van enorme creativiteit ervaren, vooral tijdens de manische episodes. Ze blijven de hele nacht schilderen of schrijven, aangedreven door een onuitputtelijke energie. Die pieken van creativiteit kunnen ongelooflijk productief zijn, maar er zit ook een keerzijde aan. De manie wordt vaak gevolgd door diepe depressies, wat het moeilijk maakt om een balans te vinden.
Veel mensen met bipolaire stoornissen willen dan ook liever geen medicatie nemen. Medicijnen kunnen de depressies verlichten, maar ze halen ook de extreme hoogtepunten van creativiteit weg. Voor veel mensen is die creatieve energie het waard om de donkere momenten voor lief te nemen.
Een ander interessant onderzoek richtte zich op dopamine, een stofje in de hersenen dat verband houdt met beloning en motivatie. Onderzoekers in Zweden ontdekten dat zowel creatieve mensen als mensen met schizofrenie minder dopamine-receptoren hebben in hun thalamus, een deel van de hersenen dat helpt bij het filteren van informatie. Doordat deze filterfunctie minder goed werkt, kunnen creatieve mensen gemakkelijker verschillende ideeën met elkaar verbinden. Dit noemen we divergent denken, wat essentieel is voor creativiteit. Het stelt mensen in staat om op verschillende manieren naar een probleem te kijken en talloze oplossingen te bedenken. Bij creatieve mensen leidt dit tot innovaties, maar bij mensen met schizofrenie kan dit juist zorgen voor verwarring en onsamenhangende gedachten.
Creativiteit kan dus iets moois en vernieuwends brengen, maar het heeft ook een keerzijde. Mensen die heel creatief zijn, staan vaak op het randje van wat wij beschouwen als ‘normaal’. Ze zijn altijd bezig met verkennen, ontdekken en risico’s nemen. Maar dat kan ook gevaarlijk zijn. Het is alsof ze altijd op het punt staan om van een klif te vallen en soms lukt het ze om zichzelf terug te trekken, maar soms ook niet.
Naast de neurologische kant, hebben wetenschappers ook gekeken naar de genetische aspecten van creativiteit en mentale problemen. Uit onderzoek in IJsland blijkt dat mensen in creatieve beroepen 17 procent meer kans hebben om genetische variaties te dragen die hun risico op mentale stoornissen verhogen. Dit bevestigt het idee dat creativiteit en geestelijke gezondheid in onze genen kunnen zitten. Het komt vaak voor dat creativiteit en mentale problemen binnen dezelfde familie voorkomen. Denk aan de familie van schrijver Kurt Vonnegut, waarin zowel creativiteit als mentale stoornissen generaties lang doorgegeven zijn. Of aan de Hemingway-familie, waar zelfmoord en depressie een tragisch patroon vormden. Ernest Hemingway volgde bijvoorbeeld precies hetzelfde tragische pad als zijn vader door zichzelf met hetzelfde wapen van het leven te beroven.
Hoewel genetica een rol speelt, is het niet het hele verhaal. Niet iedereen met een genetische aanleg voor mentale stoornissen krijgt ook daadwerkelijk problemen. Er zijn ook omgevingsfactoren die een rol spelen, zoals traumatische ervaringen in de jeugd, stress of zelfs virussen. En natuurlijk leren kinderen ook veel van hun ouders. Een depressieve ouder kan onbewust een kind leren dat het leven moeilijk en verdrietig is, wat de kans op depressie bij het kind kan vergroten. Hoeveel hiervan genetisch bepaald is en hoeveel te maken heeft met de omgeving, is nog steeds een vraag waar wetenschappers mee worstelen.
Ondanks alle nieuwe onderzoeken is er nog steeds geen echt sluitend bewijs dat creatieve mensen vaker geestelijke problemen hebben dan anderen. Het zou kunnen dat we gewoon meer aandacht besteden aan beroemde creatievelingen en daardoor hun problemen meer opvallen. Als we iedereen onder een vergrootglas zouden leggen, zouden we waarschijnlijk bij iedereen wel een beetje gekte ontdekken. Misschien is dat wel wat ons doet geloven dat creativiteit en gekte samenhangen. We verwachten het bijna.
Veel creatieve mensen zijn simpelweg excentriek, anders dan de massa. Ze lopen niet in de pas, en dat maakt ze uniek. In onze samenleving hebben we de neiging om mensen snel medicatie te geven als ze buiten de norm vallen, terwijl de donkere momenten in het leven soms juist leiden tot de grootste creaties. Misschien is het wel die scheut gekte die de mensheid vooruit helpt.
En zo blijven we met de vraag zitten: is creativiteit een gift of een last? Misschien wel allebei. Wat wel zeker is, is dat de lijn tussen genialiteit en gekte soms flinterdun lijkt. Maar uiteindelijk is het die unieke manier van denken die de wereld vooruit helpt, of dat nu met een meesterwerk is of iets waar we nog jaren over zullen praten.
Liefs, Valerie ❤️
Geef een reactie